Kjo është një nga dilemat më interesantë, ne në racionin historik, kur flasim për udheheqesit politik në radhë të parë, e që prej tyre kishte edhe religjioz. Siç për shembull Vehbi Dibra, Kaçurri, këta ishin klerik por kan qenë edhe të involvuarë në rrjedhën politike, pa i përfshirë të gjithë.
Roli i tyrë ishte i madh, por dilema e tyre edhe real politika, ata e kuptuan, që kjo luftë ballkanike ndoshta nuk sjellë shtet shqiptar. E them pakë më troç, vetë Ismail Qemajli ka dilema deri sa është në Budapest, ende në kokë pra një muaji para pavarësisë, endë në kokë e ka idenë e një autonomie të zgjeruar të vilajeteve shqiptare, mrena perandoris osmane. Pse, si është e mundur? Gjithë ajo përpjekje, ato rrebelime e kërkesa të shqiptarve, pse me autonomi? Sepse rreziku ishte shumë i madh. Një kualicion ballkanik, pretendonte të merr toka, provinca të pastërta puro shqiptare. Të cilat ishte vështirë të bajshin jasht një mbështetje të jashtme.
E thotë vetë Ismail Qemajli në kujtimet e veta siç thotë: thotë se kur mbërrita në Budapist pas takimit me ministrin e jashtem hungarez. Ai më bëri me dije se tash fati i luftës është përmbysur, nuk ka më autonomi por do të shkohët ne një shtet të pavarur shqiptar.
Pastaj me nje organizim të shpejtë, me kontaktet e këshilltarëve të Kajzerit austrika, të cilët ia konfirmojnë se Shqipëri dë të ketë, por për përfshirjës e sajë nuk dihet. “një Shqipëri e hollë dhe e gjatë” kjo është ajo thënja e famshme e përkthyesve që kanë thënë! Nga rrëthanat u prish koncepri i autonomisë, tani duhëj bërë një Shqipëri. Ky është këncepti austriak dhe italian. Fati i Shqipërisë ishte në duart e të mëdhenjëve.
Si fituan shqiptarët fatkeqësishtë në ketë fatëkeqësi të madhe, se ushtarakisht vijat e frontit ishin prishur.
Austrohungaria nuk mund të lejonte, që një shtet si Serbia e lidhur shumë në aspektin religjioz ideologjik me Rusin cariste të ketë akces në detin Adriatik. Nga Kotorri ku ishte kufiri i Austrohungarisë. Duke dalur Serbia në Adriatik ia pamundesonte levizjen e lirë të flotës Austrohungareze dhe paraqiste një rrezik të madh që Rusia të ankaron anijet e saja në portet e pretenduara serbe në Adriatik.
Po ashtu dhe Italia nuk donte që përball Adriatikut në vijën bregdetare, të vije dikish siç ishte Serbia, të hap porte detare ushtarake dhe te ia mundesojë një fuçie të huajë siç ishte Rusia të ankorojë flotën e sajë përballë Italis.
Pra kishte një konsensues italo-austrohungares për vijen bregdetare. Atëherë kush po fitonte nga forcat lokale? Kush jetonte matan Adriatikut? Ishin shqiptarët. Ishin me shumic myslimane natyrisht dhe nuk kemi pse mos ta themi këtë.
Kjo ishte fati i të voglit, në duart e të mëdhenjëve.
