Tom Aglietti
A kemi një vullnet të lindur për të dalluar të drejtën nga e gabuara, apo ndjenja jonë morale zhvillohet me kalimin e kohës nëpërmjet mësimit dhe praktikës?
Filozofët janë të preokupuar me shekuj me çështjen e dyfishimit të së mirës dhe së keqes në natyrën njerëzore. Një grup e pa se njeriu është i lindur për të mirën, ndërsa grupi tjetër tha, ai është i prirur nga e keqja.
Aristoteli pa se virtytet morale fitohen përmes të mësuarit dhe se një person lind pa moral, ndërsa Frojdi pa se një person lind si një fletë bosh, as i mirë as i keq.
Romani “Zoti i mizave” i William Golding sugjeron që fëmijët janë antisocialë që në moshë të vogël, duke pritur momentin kur të çlirohen nga kufizimet që u vendosen nga të rriturit derisa të formojnë një sekt fetar me ritualet e tyre, dhe më pas ata fillojnë të vrasin brutalisht njëri-tjetrin.
Debatet më të spikatura për këtë çështje u zhvilluan midis Thomas Hobbes dhe Jean Jacques Rousseau. Hobbes e përshkroi njeriun si “të shëmtuar” dhe “barbar”, i cili nuk mund të bashkëjetojë me llojin e tij në paqe nëse nuk ekziston një shoqëri dhe rregulla për të frenuar instinktet e tij dhe dëshirat, por Ruso e kundërshtoi publikisht, nga ana tjetër, duke pretenduar se një person mbetet i sjellshëm dhe i pastër për sa kohë është i lirë nga korrupsioni i sistemit klasor të imponuar nga shoqëria dhe nga padrejtësia dhe lakmia që ajo sjell.
Studimet e fundit në psikologjinë evolucionare kanë treguar se ka një “mirësi të lindur” te njerëzit, ose më saktë, se të paktën disa fëmijë zhvillojnë një ndjenjë morale që u mundëson atyre të bëjnë dallimin midis së drejtës dhe së gabuarës në një moshë më të re nga sa mendonim.
Në një nga episodet e programit “Bota emocionuese e foshnjave” në BBC 2, u prezantua një studim që shqyrton shkallën në të cilën fëmijët janë në gjendje të dallojnë sjelljen e mirë nga sjellja e qortueshme dhe në cilën moshë zhvillohet kjo aftësi.
Foshnjat nën një vjeç panë një shfaqje kukullash që përfaqësonin forma gjeometrike me ngjyra të ndryshme, dhe këto forma shfaqnin sjellje të pagabueshme moralisht të mira ose të qortueshme. Në një moment, rrethi i kuq po përpiqej të ngjitej lart, ndërsa katrori blu “i keq” po e shtynte poshtë dhe në të njëjtën kohë, trekëndëshi “i mirë” i verdhë po përpiqej të ndihmonte rrethin e kuq duke e shtyrë lart.
Pas përfundimit të shfaqjes, fëmijëve iu dha një zgjedhje midis katrorit blu të keq dhe trekëndëshit të verdhë të mirë. Ndoshta siç pritej, të gjithë fëmijët zgjodhën trekëndëshin e verdhë, i cili ishte bashkëpunues dhe shfaqi sjellje altruiste.
Çështja e predispozicionit të lindur të njerëzve ndaj së mirës dhe së keqes ka shkaktuar prej kohësh polemika të gjera, pasi disa besonin se njerëzit janë të lindur nga e keqja dhe se shoqëria ka kontribuar në rafinimin e saj, ndërsa të tjerët kishin pikëpamje të kundërt.
Kjo aftësi për të dalluar sjelljen e mirë nga ajo e qortueshme është vërejtur tek foshnjat duke filluar nga muaji i shtatë.
Një studim tjetër i kryer nga Qendra për Zhvillimin Kognitiv tek foshnjat në Universitetin Jale në vitin 2010. Qëllimi i studimit ishte të provonte se fëmijët zgjedhin një kukull mbi një tjetër për shkak të sjelljes së saj dhe jo për shkak të variablave të tjerë, si p.sh. prirje e lindur drejt një ngjyre ose forme të caktuar.
Prandaj, studiuesit e përsëritën prezantimin përsëri para fëmijëve, por këtë herë secila formë luajti një rol të kundërt me atë që kishte kryer në prezantimin e mëparshëm, kështu që shumica e fëmijëve zgjodhën formën që ishte gjithashtu më bashkëpunuese.
Universiteti i Kiotos kreu një studim të ngjashëm në vitin 2017, duke përdorur të njëjtat metoda si dy studimet e lartpërmendura, dhe duket se mbështet edhe gjetjet e tyre.
Një grupi fëmijësh, më i vogli prej të cilëve ishte gjashtë muajsh, iu shfaqën videoklipe që shfaqnin tre personazhe që i ngjanin personazhit të filmit vizatimor “Pacman”.
Njëri prej tyre, “ngacmuesi”, po e shtynte me dhunë tjetrin, “viktimën” pas murit, ndërsa “agjenti i tretë” përpiqej të ndërhynte për të ndihmuar viktimën. Ndonjëherë ai vendosej në mes viktimës dhe ngacmuesit, dhe ndonjëherë ai përpiqej të arratisej.
Pas shikimit të këtij klipi, fëmijëve iu desh të zgjidhnin mes tre personazheve. Shumica prej tyre zgjodhën agjentin e tretë, i cili po përpiqej të ndihmonte viktimën.
Studimet kanë vazhduar të provojnë se foshnjat shfaqin sjellje që pasqyrojnë altruizëm dhe dashuri për dashamirësi, siç është studimi i kryer nga Universiteti i Harvardit dhe e quajti atë “Monitorimi i Nënës”, pasi studiuesit vunë re se foshnjat silleshin me dashamirësi dhe bashkëpunonin me njëri-tjetrin edhe pse ata nuk e dinin që po monitoroheshin dhe kjo tregon se këto sjellje të mira nuk fitohen vetëm duke mësuar të shmangin ndëshkimin ose qortim nga personi që vëzhgohet.
Këto studime, megjithëse nuk i hedhin poshtë plotësisht pikëpamjet më pesimiste të Frojdit dhe Hobsit për natyrën njerëzore, vërtetojnë se foshnjat janë të prirur të favorizojnë sjelljet që tregojnë altruizëm dhe dashamirësi ndaj të tjerëve.
Ajo gjithashtu siguron prindërit se nëse i lënë fëmijët e tyre në një ishull të shkretë, edhe nëse kjo nuk është një ide e mirë, ata nuk do të përpiqen të shtypin më të dobëtin prej tyre me një shkëmb gjigant (në kundërshtim me atë që sugjeroi William Golding në romanin e tij “Zot i mizave”).
Artikullin origjinal mund ta lexoni në faqen e internetit të BBC Earth
(E Përshtati në gjuhën shqipe: ma. Vehbi Shatri)
